Stadsuitbreiding en stadsommuring in middeleeuws Roermond
Illustraties, bijschriften en afkortingen.
[kaartje 1; bijschrift:]
Figuur 1: de uitbouw van de stad Roermond volgens de traditionele geschiedschrijving. In dit beeld bestaat enige twijfel over onder meer het oostelijk deel van de stadsommuring van 1232. Deze zou òf de huidige Wernerstraat, òf de St. Jansstraat gevolgd moeten hebben, en ten zuiden van de Swalmerstraat òfwel de Lindanusstraat/Pollartstraat (vroeger de Hoge en Lage Hegstraat), òfwel de Bethlehemstraat/Dionysiusstraat. De Munsterabdij lag volgens deze opvatting buiten de stadsommuring van 1232 en is daarom in gemengde arcering weergegeven.
Cartografie gebaseerd op de kopie uit 1906 van een kaart van het ‘prekadaster’ uit 1819, die alleen de percelen binnen de stadsmuur weergeeft, dus zonder de voorsteden Buitenop en St. Jacob (Over de Brug) en de in de 15e eeuw verdwenen voorstad Op de Laak.
[kaart van Jacob van Deventer met bijkaartje; bijschrift:]
Figuur 2: de kaart van Jacob van Deventer († 1575) met bijkaartje, die blijkens de afbeelding van de Grauwe Toren met spits op de Markt waarschijnlijk ontstaan is vóór de stadsbrand van 1554.
[kaartje 3; bijschrift:]
Figuur 3: hoogtekaart van Roermond en omgeving anno 1960. Alleen de straten van de historische binnenstad zijn weergegeven. Belangrijke verschillen met de situatie bij het ontstaan van Roermond in de 12e eeuw zijn de loop van de Roer en de Maas, het feit dat met name ten noorden van de stad stukken van de vroegere oeverwal van de Roer zijn afgeslagen, het feit dat de Christoffelberg aan Buitenop in 1388 is afgegraven en de kunstmatige terreinophogingen bij het station en de Maasbrug. In het algemeen mag worden aangenomen dat met name de lager gelegen en intensiever bewoonde terreinen in de loop van de eeuwen zijn opgehoogd. De gedeelten lager dan 22 m NAP behoren alle tot een vroegere of nog bestaande bedding van de Roer en de Maas.
Cartografie gebaseerd op kaart 562-C-159 van Ingenieurs- en Architectenbureau v/h J. v. Hasselt en de Koning d.d. 30-05-1960.
[GAR, TVR, inv.-nr. E23; bijschrift:]
Figuur 4: kopie uit 1906 van een kaart van het ‘prekadaster’ uit 1819, met weergave van de in de 19e eeuw goeddeels geslechte middeleeuwse stadsmuur. In de westelijke stadsmuur is een aantal vierkante of rechthoekige, en dus mogelijk zeer oude muurtorens te zien. Tussen de Wernerstoren en de hoek St. Jansstraat/Swalmerstraat, en vervolgens verder ten zuiden van de Swalmerstraat, loopt een perceelsgrens die niet correspondeert met de stratenloop.
Kaart: GAR.
[foto torencontour in plaveisel; bijschrift:]
Foto 1: contour van het fundament van de Wernerstoren op de Pastoorswal. Aan de rechterkant is de voortzetting van de stadsmuur richting Kattentoren te zien, maar op de voorgrond ook een uitstulping in de richting van een oudere stadsmuur richting Swalmerstraat.
[foto oude muur; bijschrift:]
Foto 2: tuinmuur achter huizen aan de westkant van de St. Jansstraat. Deze muur duidt een perceelsgrens aan die niet correspondeert met de stratenloop. De muur bevat secundair materiaal dat afkomstig zou kunnen zijn van de 13e-eeuwse stadsmuur.
[foto fundament in kelder; bijschrift:]
Foto 3: de meest westelijke kelder van het pand Swalmerstraat 44, tegenover de St. Jansstraat. Hier bevindt zich een stuk zwaar middeleeuws muurwerk waarvan het onwaarschijnlijk is dat het is aangelegd als fundering voor één van de woonhuizen die daar in de loop der eeuwen hebben gestaan. Mogelijk is er een verband met de 13e-eeuwse stadsmuur die hier gelopen heeft.
Foto: Ton Lupak.
[foto Mijnheerkens; bijschrift:]
Foto 4: het Schoor, de voormalige oeverwal van de Roer en de Maas bij Mijnheerkens. De wal (links) vormt hier een haakse hoek, waarvan het deel in noord-zuidrichting is ontstaan door een oude Roerloop en het deel in oost-westrichting door een vroegere Roer-/Maasarm, die ontstond doordat de Maas in 1342 verlegd en in de Roer geleid werd.
Foto: Peter Wijnands.
[kaart 5; bijschrift:]
Figuur 5: reconstructie van de uitbouw van de stad Roermond aan de hand van de op dit moment bekende historische en archeologische gegevens. De omvang van de in 1214 verwoeste prestedelijke nederzetting is vooralsnog niet nader te preciseren. Van de eerste echte stadsomwalling van 1232 staat alleen het noordoostelijke deel vast. De vermoedelijke stadsuitleg bij de Kreveltsgraaf is alleen relatief te dateren.
Cartografie gebaseerd op de kopie uit 1906 van een kaart van het ‘prekadaster’ uit 1819, die alleen de percelen binnen de stadsmuur weergeeft, dus zonder de voorsteden Buitenop en St. Jacob (Over de Brug) en de in de 15e eeuw verdwenen voorstad Op de Laak. Ligging van de poelen gebaseerd op het artikel van G.H.A. Venner en op de kaart van Herman Janssen uit 1671.
[kaart 6; bijschrift:]
Figuur 6: reconstructie van de ligging van de percelen rondom de Wernerstraat die genoemd worden in het cijnsregister van 1483 en van het perceel aan de Swalmerstraat dat in de 15e eeuw viel onder het laatgerecht van de hof van Asselt. De ligging van de percelen is bij gebrek aan 15e- en 16e-eeuwse perceelskaarten hypothetisch; details kunnen afwijken de werkelijke toenmalige toestand.
Afkortingen
ARAB Algemeen Rijksarchief, Brussel
GAR Gemeentearchief, Roermond
RAG Rijksarchief Gelderland, Arnhem
RAL Rijksarchief Limburg, Maastricht
RUL Rijksuniversiteit Leiden
AHR Archief Hoofdgerecht Roermond (RAL)
AGHG Archief van de graven en hertogen van Gelre
OAR Oud archief Roermond (GAR)
TVR Topografische Verzameling Roermond (GAR)
MG De Maasgouw
PSHAL Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Limbourg
SvR Spiegel van Roermond, Jaarboek voor Roermond