Waarom wordt uw hulp gevraagd?
Het grafmonument van architect Cuypers is de komende jaren inzet van een intensieve herstelcampagne. Deze wordt gesteund door een Comité van aanbeveling met als leden: Drs Frans H.J.J. Andriessen, ex-vice voorzitter Europese Commissie Professor drs Fons L.L.M. Asselbergs, directeur Rijksdienst voor de Monumentenzorg Henk M.J.M. van Beers, burgemeester van Roermond Pierre Cuypers, docent V.O. geschiedenis en staatsinrichting, lid Provinciale Staten Gelderland. Dr A.J.C. (Wies) van Leeuwen, kunsthistoricus en biograaf van Dr. Pierre H.J. Cuypers Professor dr Peter J.A. Nissen, hoogleraar kerkgeschiedenis Radbouduniversiteit Nijmegen Camille Oostwegel, restaurateur Chateau Neercanne en Chateau Sint Gerlach Mgr Frans Wiertz, Bisschop van Roermond
Begraven, maar niet vergeten!
De architect dr Pierre Cuypers (bekend van onder meer het Rijksmuseum en het Centraal station in Amsterdam) ligt begraven op "d' n Aje Kirkhaof" in Roermond. Het grafmonument, waar ook andere leden van zijn familie hun laatste rustplaats hebben, en het ontwerp van de begraafplaats zelf zijn beide van zijn hand en hebben sinds enkele jaren de status van Rijksmonument.
Het grafmonument van Pierre Cuypers is vervallen en is dringend toe aan restauratie. De reliëfs op de zerken zijn ernstig vervaagd en twee heiligenbeelden zijn aangetast door weer en wind, één beeld zelfs zo erg dat het haast onmogelijk was het te identificeren. Deze situatie vraagt om resoluut ingrijpen. De Stichting Restauratie Grafmonument dr Pierre J.H. Cuypers is eind 2004 opgericht met als doel het grafmonument te restaureren. Zoals hierna uit de begroting zal blijken, heeft onderzoek aan de funderingen, de zerken en de beeldhouwwerken uitgewezen dat hiervoor ruim één ton euro benodigd is. Helaas kan door het huidige gebrek aan middelen geen gebruik gemaakt worden van overheidssubsidies, ook al is hier sprake van een Rijksmonument. Daarom zal een beroep moeten worden gedaan op particuliere fondsen en het bedrijfsleven.
De restauratie van het grafmonument is namelijk om twee redenen van belang:
1. Pierre Cuypers neemt als een van de meest prominente architecten uit de periode tussen 1850 en 1940 een belangrijke positie in binnen de Nederlandse architectuurgeschiedenis
2. Het grafmonument zelf is door het ontwerp en met name de religieuze symboliek en de verwijzingen naar onder meer zijn beide echtgenotes feitelijk een beknopte samenvatting van de levensvisie van Cuypers, en, meer in het bijzonder, zijn ideeën over ontwerpen en bouwen.
Wie was Pierre Cuypers?
Pierre Cuypers werd in Roermond geboren op 16 mei 1827. Na het stedelijk gymnasium ging hij in 1844 naar de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen om zich te ontwikkelen als architect en all round ontwerper op het gebied van de toegepaste kunsten. In 1949 keerde hij terug naar Roermond, bekroond met de prix d' excellence. Een jaar later stelde de gemeente hem aan als stadsarchitect, terwijl hij door de bisschop van Roermond belast werd met de restauratie van de Munsterkerk.
Pierre Cuypers op
de leeftijd van 48 en 90.
Vanaf het begin maakte Cuypers naam met wat we kortweg als neogotiek aanduiden: hij ontwikkelde een eigentijdse stijl, waarbij hij elementen uit de Europese gotiek combineerde met inheemse motieven en materialen. Met name baksteen was favoriet. In Antwerpen waren de angry young men van de Academie te hoop gelopen tegen de bepleisterde schijnarchitectuur. In plaats daarvan werd "kale" baksteen gebruikt: eerlijk en duurzaam materiaal dat op dat moment echter een armoedige reputatie had. Door dit te combineren met verfijnde metseltechnieken en toe te passen in verschillende kleurschakeringen, wist Cuypers de markt te interesseren voor zijn nieuwe manier van bouwen. Op den duur slaagde hij er zo in om een eigen "nationaal" gezicht te geven aan internationale stromingen als de neogotiek en de neorenaissance.
Avant garde-architectuur
van 1853; het woonhuis
met de werkplaatsen
te Roermond
Zijn middeleeuws aandoende stijl, waarmee Cuypers teruggreep op de inheemse bouwtradities, was toentertijd zeer modern. Het complex van zijn eigen woonhuis en enkele werkplaatsen (tegenwoordig het gemeentelijk museum van Roermond) gold bij oplevering in 1853 als een avant-gardistisch visitekaartje van het architectenbureau en de kunstwerkplaatsen van Cuypers.
In 1850 trouwde Cuypers met de Antwerpse modiste Rosalie van de Vin. Zij overleed echter in 1855, kort na de dood van hun tweede dochtertje. In 1858 hertrouwde hij met Antoinette, de jongste zus van de Amsterdamse koopman en publicist Joseph Alberdingk Thijm, een goede vriend van Cuypers. Nenny, zoals zij in huiselijke kring heette, en Pierre kregen vijf kinderen waarvan zoon Joseph zelf ook een bekend architect werd. Beide echtgenotes en Joseph en zijn vrouw Delphine zijn bijgezet in het familiegraf in Roermond.
Voor de verdere ontwikkeling van architectenbureau Cuypers is zijn succes als "netwerker" bijzonder belangrijk. In 1853 werd de kerkelijke hiërarchie hersteld in Nederland, hetgeen betekende dat de katholieke kerk zich als organisatie in het land mocht vestigen. Het gevolg was dat de paus met goedkeuring van de Nederlandse staat overging tot de oprichting van nieuwe bisdommen, van waaruit over heel Nederland nieuwe parochies werden gesticht. Dit luidde een hausse in de kerkenbouw in. Cuypers was samen met zijn compagnon Frans Stoltzenberg juist in 1853 van start gegaan met hun atelier voor Christelijke kunst en had zich in Antwerpen al bekwaamd in de neogotische kerkenbouw. De timing om deze nieuwe markt te veroveren, was dus perfect.
De Willibrordus-buiten-de-Veste,
ontworpen door Cuypers (18641866).
Van deze zogenaamde Kathedraal van Amsterdam, werd uiteindelijk alleen de vieringtoren uitgevoerd.
De kerk is gesloopt in 1970.
In 1863 verhuisde Cuypers zijn architectenbureau naar Amsterdam, waar "het" immers allemaal gebeurde. Mede door zijn functie als lid van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst en zijn relatie met Victor de Stuers kreeg Cuypers de opdrachten voor het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam alsmede vele restauratieopdrachten.
Ook bij deze prestigieuze opdrachten paste Cuypers consequent baksteen als bouwmateriaal toe. Voor het Rijksmuseum liet hij zelfs een speciaal formaat ontwikkelen. Geen wonder dat zowel de vereniging van baksteenfabrikanten als de Nederlandse aannemersvereniging Cuypers huldigde bij verschillende jubilea. Doordat hij als voortrekker het traditionele bouwvak in ere had hersteld, was het spin off-effect van zijn praktijk voor zowel de ene als de andere bedrijfstak aanzienlijk.
Behalve als architect was Cuypers actief als politicus in de gemeenteraad van Amsterdam en Roermond en richtte hij een van de eerste werkgeversorganisaties in Nederland op.
De begraafplaats "d'n Aje Kirkhaof" in Roermond
In de negentiende eeuw maakte de dood meer deel uit van het dagelijkse leven dan vandaag de dag. De frequentie waarmee men familie en vrienden verloor was relatief hoog ten gevolge van een verhoudingsgewijs laag peil van de kraam- en algemene gezondheidszorg. De status die men bij leven had moest ook zichtbaar zijn in de dood. Graven waren statussymbolen, waarbij families elkaar de loef af wilden steken met de fraaiste monumenten. De laatste rustplaats werd het middelpunt van architectonische, beeldhouwkundige en sierijzeren hoogstandjes. Zo bevindt zich op het kerkhof in Roermond neogotische (graf)kunst van hoge kwaliteit in een parkachtige omgeving.
De "Aje Kirkhaof" is een van de oudste algemene begraafplaatsen in Nederland en kent een strikte scheiding van de diverse geloofsovertuigingen zoals die in Nederland vanaf het eind van de achttiende eeuw voor dodenakkers werd doorgevoerd. Naast de indeling in religie is er op het kerkhof ook een duidelijk onderscheid in vier klassen. In de eerste klasse lieten de rijken zich begraven in "eeuwigdurende graven" , met monumentale opbouwen en indrukwekkende grafkelders. De tweede en derde klasse bestonden uit huurgraven, de vierde klasse was bedoeld voor de armste bewoners.
Sfeerbeelden van d'n Aje KirkhaofDeze indeling is van de hand van Cuypers, die als stadsarchitect in 1858 de begraafplaats opnieuw inrichtte. Toen ontstond ook het lineaire karakter van het kerkhof en de aandacht voor de beplanting. Inrichting en beplanting van de begraafplaats zijn belangrijk om bezoekers in de juiste sfeer te brengen. Cuypers en zijn tijdgenoten deelden de romantische visie dat de weemoed op een kerkhof een brug sloeg tussen hemel en aarde.
De Cuyperscode
Het versleutelen van boodschappen in de kunst door middel van symbolen is iets van alle tijden. Bij Cuypers kan men deze ontcijferen, omdat zijn beeldentaal geënt was op een brede onderstroom van collectief bewustzijn die sterk bepaald was door het katholieke geloof. Dit kent een schat aan metaforen rond het thema "dood en verrijzenis" . Het kerkhof wordt beschouwd als het vertrekpunt naar het paradijs. Dit paradijs wordt gevonden in de Heilige Stad, het Hemels Jeruzalem dat de evangelist Johannes in de Openbaringen heeft beschreven. Deze stad staat symbool voor de katholieke maatschappij met haar heilige ordening in rangen en standen, die op haar beurt weer is ingebed in de indeling van het kerkhof. Maar dit Hemelse Jeruzalem wordt ook zichtbaar gemaakt door middel van architectuur, beelden, schilderingen, (edel)smeedkunst en glas-in-lood in het aardse kerkgebouw dat als een voorafspiegeling van de Goddelijke stad geldt. Elementen als deze vormen de kern van de Cuyperscode, waarin de architect een rijke middeleeuwse symboliek en de rituelen van het katholieke geloof versleutelde.
Het grafmonument van P.J.H. Cuypers ligt aan het koor van de
Bisschoppelijke Grafkapel. Deze symbolisch zeer belangrijke locatie
zorgt ervoor dat zijn status tot het einde der tijden is verzekerd.
Naast het thema van het Hemels Jeruzalem, speelde het lijdensmotief een toonaangevende rol: het centrale ritueel in het katholieke geloof bestaat uit de Eucharistie, het Heilig Sacrament des Altaars, waarbij het bloedige lijden en sterven van Christus op onbloedige wijze wordt herdacht. Daarom bevat elk altaar een kleine holte: het sepulchrum, dat een verwijzing vormt naar het graf van Christus. Iedere kerk was zo tevens de grafkerk van Christus en verwees als zodanig naar de Grafkerk bij uitstek in Jeruzalem. Dit gebouw, opgetrokken boven het lege graf van Christus (Jezus is herrezen), vormt hoe kan het ook anders - een christelijk icoon van klasse.
Beide thema' s herkende Cuypers op goede gronden in de middeleeuwse Munsterkerk te Roermond. Toen hij dan ook in 1887 opdracht kreeg om een Bisschoppelijke Grafkapel op "d' n Aje Kirkhaof" te ontwerpen, greep hij terug op dit model. Cuypers was waarschijnlijk al in 1858, ten tijde van de herinrichting van het kerkhof, op de hoogte van de geoormerkte positie van die grafkapel en heeft deze voorkennis gebruikt bij de bepaling van de locatie van zijn eigen graf. Als voorafbeelding van het Hemels Jeruzalem, wordt de begraafplaats als het ware tot een microkosmos van de maatschappij. Het centrum van deze microkosmos wordt gevormd door de Bisschoppelijke Grafkapel. Door deze symboliek plaatste Cuypers zijn graf zowel ín het Hemels Jeruzalem als in de directe nabijheid van deze Heilige Stad.
Het grafmonument van de familie Cuypers
Locatie en oriëntatie óp de begraafplaats waren van essentieel belang. Direct na de voltooiing van de werkzaamheden in 1858 wist Pierre Cuypers een vergunning te verkrijgen voor de bouw van een grafkelder op een prominente positie, in de directe nabijheid van de dertig jaar later door hem gebouwde Bisschoppelijke Grafkapel.
Het grafmonument is één van de meest opvallende gedenktekens op het kerkhof. Zij geldt als eerbetoon aan zijn overleden familieleden en uiteindelijk ook voor Cuypers zelf. Het monument bestaat uit twee zerken en een grootse gedenkpijler. Op de sokkel, voorzien van de namen van de in het graf gelegen personen, is een opbouw met vier elegante heiligenfiguren geplaatst. De neogotische vormentaal van het geheel is kenmerkend voor de tweede helft van de negentiende eeuw. Het is bovendien de "taal" die Cuypers gedurende zijn carrière vervolmaakte en op grote schaal toepaste.
Links: de zerk van Rosa van de Vin.
Rechts: de vier evangelistensymbolen
in de hoeken van het randschrift rondom
de zerk en de gedenkpijler:
de leeuw van Marcus, de os van Lucas,
de adelaar van Johannes en
de engel of mens van Mattheus.
De grafzerk van Rosa dateert van 1858 en is ontworpen in middeleeuwse stijl. Inspiratiebron hiervoor was de zerk die Cuypers vriend, geestverwant en latere zwager, Josef Alberdingk Thijm in 1855 voor de laatste rustplaats van zijn familie ontwierp. Rosa staat als het ware in een gotische kerk " verwijzing naar het Hemels Jeruzalem " en is omringd door de vier evangelistensymbolen die aan "den ingang der poorte van het huis des Heere" staan.
De gedenkpijler, waartoe ook vier heiligenbeelden behoren, is ontstaan na de dood van Cuypers tweede vrouw, in 1898. De heiligen Cecilia en Catharina zijn beide verwijzingen naar Nenny; Cecilia als patrones van de muziek, Catharina als naamheilige. Beide figuren keren ook terug op een piano die Cuypers als verlovingsgeschenk aan zijn jonge vrouw had geschonken. Petrus is niet alleen afgebeeld als de naamheilige van Pierre Cuypers, maar ook als de drager van de sleutels die toegang bieden tot de poorten van de hemel, de Heilige Stad. Verder was Petrus de eerste bisschop van Rome en staat hij dus symbool voor de aardse kerk.
Het vierde beeld, dat met moeite geïdentificeerd kon worden, is Johannes. Hij kreeg niet alleen een plaats als naamheilige van de vader van Cuypers, maar vooral als Johannes de evangelist die het Hemels Jeruzalem in zijn visioen heeft gezien. Hij is op het grafmonument zo geplaatst dat hij kijkt naar de Bisschoppelijke Grafkapel, de aardse voorafspiegeling van het Hemels Jeruzalem.
De hoeken van de baldakijnen boven de vier heiligen zijn gesierd
met bloemen die terug te voeren zijn tot de roos en het maarts
viooltje en beide behoren tot de MariasymbolenTot in details als de bloemmotieven toe werkt de Cuyperscode door. De associatie van bloemen, hiernamaals en verrijzenis is al zo oud als de prehistorie. De rol van de bloemen in de grafcultus wordt op prachtige wijze door Cuypers verwoord, wanneer hij zijn zoon Joseph na een bezoek aan het graf van Nenny schrijft: " Wat is verwonderlijk hoe fraai de bloemen blijven op Moeders graf. Er zijn rozenknoppen die voortdurend ontluiken. Het groen is zoo frisch of 't slechts eenige uren aan de stam onttrokken is ". Dit thema lijkt vertaald te zijn in de stenen rozen aan de baldakijnen die in een eeuwigdurend ontluiken zijn verstild.
Begroting
Totaal € 130.000
Vanwege het gevaar voor instorting zijn de enige mobiele onderdelen van het grafmonument, de vier heiligenbeelden, in afwachting van de restauratie tijdelijk verwijderd en opgeslagen.
Monografie "De Cuyperscode"
Het onderzoek dat ten grondslag ligt aan de tekst van deze brochure wordt als een aparte monografie uitgegeven door de STICHTING RESTAURATIE GRAFMONUMENT DR PIERRE J.H. CUYPERS.
De Cuyperscode is geschreven door twee specialisten op het gebied van negentiende-eeuwse architectuur en beeldhouwkunst, dr Bernadette van Hellenberg Hubar, in 1995 gepromoveerd op Cuypers, en drs Don Rackham, in 2004 afgestudeerd op de beelden van de kathedraal van Den Bosch van de hand van Cuypers collega Lambert Hezenmans. De onderzoekers zijn werkzaam namens ADVIESBUREAU RES NOVA. De opbrengst van de monografie komt ten goede aan de herstelcampagne.
De vrouwelijke heiligen Catharina en
Cecilia spelen een sleutelrol in
"De Cuyperscode"
Helpt u dit beeld uit zijn kist?
Uw donaties zijn welkom op
Rabobank 1841.50.396
Stichting restauratie
Grafmonument dr Pierre J.H. CuypersColofon
Deze brochure kwam in 2005 tot stand in opdracht van de
STICHTING RESTAURATIE GRAFMONUMENT DR PIERRE J.H. CUYPERS
Het bestuur van de stichting bestaat uit:
• ing. Frans Straus, voorzittter
• drs Lou Horbach, vice-voorzitter
• Jean Roubroeks, secretaris
• Cor van der Werf, penningmeester
• ing. Leen van Marion, lidHet secretariaat berust bij
ADVIESBUREAU RES NOVA:
Bergerweg 27 — 6085 AT Horn
Telefoon: 06 – 20 60 50 32
Centrale email: info@res-nova.nl
De productie was in handen van ADVIESBUREAU RES NOVA dat de restauratiecampagne begeleidt. www.res-nova.nl
De tekst is van de hand van drs Roland Bruynesteyn MBA, dr Bernadette van Hellenberg Hubar en
drs Don Rackham.
De foto’s zijn welwillend ter beschikking gesteld door Jan Straus.
De overige (historische) afbeeldingen zijn afkomstig van de familie Cuypers, het gemeentemuseum
en het gemeentearchief te Roermond, de stichting Oude Kerkhof te Roermond
of ontleend aan oudere tijdschriften.
Deze brochure is exclusief gesponsord door Pollaert Mediacenter Roermond
Overige sponsoren en donateurs van de restauratiecampagne tot dusver zijn:
Tom Loven Aannemingsbedrijf BV Roermond
Lighthouse Club Nederland
Architectenbureau Coppen BV Roermond
