Hoofdpagina

 

 

 

DE 'SKYLINE' VAN ROERMOND IN 1536 EN 1543
door Fedor Coenen

De zestiende eeuwse kartograaf Jacob van Deventer staat vooral bekend om z'n circa 260 stadsplattegronden, waaronder eentje van Roermond. Hij maakte tevens enkele gewestkaarten, waaronder Brabant en Gelre (respectievelijk in 1536 en 1543). Deze binnen onze regionale geschiedschrijving nauwelijks bekende kaarten bevatten interessante afbeeldingen van de skyline van Roermond.

Jacob van Deventer
Door toepassing van de driehoeksmeting werd het vanaf het begin van de zestiende eeuw mogelijk om grotere gebieden nauwkeurig in kaart te brengen. Jacob van Deventer was één van de eerste kartografen die deze techniek op brede schaal toepaste. Hij werd omstreeks 1502 geboren, waarschijnlijk in Deventer. Vanaf 1520 studeerde Van Deventer medicijnen en wiskunde aan de universiteit te Leuven, gevolgd door landmeetkunde. Tussen 1536 en 1545 maakte hij onder meer kaarten van vijf Nederlandse gewesten (Brabant, Holland, Gelre, Friesland en Zeeland), die gelden als de eerste betrouwbare overzichtskaarten. Rond 1558 gaf koning Philips II hem opdracht tot het vervaardigen van plattegronden van alle steden in de Nederlanden. Deze opdracht voltooide Jacob van Deventer in 1572, het jaar waarin hij vanwege plundering van z'n woonplaats Mechelen naar Keulen vluchtte. Daar overleed hij in 1575.

De gewestkaarten van Brabant en Gelre
Van Deventer voltooide in 1536 z'n eerste gewestkaart, Brabant. Hierop tekende hij ook het grensgebied in, waaronder aan de oostzijde de 'skyline' van de stad Roermond. De gewestkaart van Gelre, waarvan het eerste exemplaar in 1543 verscheen, bevat eveneens een miniatuur-afbeelding van Roermond. Deze kaart vervaardigde hij in opdracht van keizer Karel V, die Van Deventer op z'n kaart aanduidde als hertog van Brabant (en niet als hertog van Gelre!). Hieruit kan worden afgeleid dat de kaart vóór het Verdrag van Venlo (7 september 1543) moet zijn gemaakt, toen Karel V als hertog van Brabant oorlog voerde tegen het nog zelfstandige Gelre.

Gewestkaarten uit de zestiende eeuw kennen vaak weergaves van steden of kerken, maar deze zijn doorgaans figuratief en zelden waarheidsgetrouw. Uit omvangrijk vergelijkend onderzoek door prof C. Koeman (Gewestkaarten, Alphen a/d Rijn 1994) blijkt echter dat Van Deventer de steden in miniatuur naar de werkelijkheid heeft getekend: in het profiel zijn karakteristieke gebouwen als kerken, torens en poorten herkenbaar. Om dit te realiseren moet de kartograaf daadwerkelijk ter plaatse zijn geweest voor het vervaardigen van studieschetsen, als voorwerk op de uiteindelijke gewestkaarten. Hieruit blijkt dat Van Deventer dus al in 1536 in Roermond moet zijn geweest.

Het stadsprofiel van Roermond in 1536 en 1543
De gewestkaarten van Brabant en Gelre bieden de oudst bekende weergave van de stad Roermond. Op de kaart van Brabant uit 1536 staat het profiel van deze stad tweedimensionaal weergegeven, getekend langs een rechte lijn en gezien vanuit het zuiden.

Roermond op de gewestkaart van Brabant uit 1536

De gewestkaart van Gelre uit 1543 toont de stad wederom vanuit het zuiden, echter nu in vogelvlucht. Deze afbeelding toont als een samenballing van de voornaamste gebouwen, met links een bolletje met daarin een punt. Hiermee gaf Van Deventer de exacte locatie van de stad aan.

Roermond op de gewestkaart van Brabant uit 1543

De 'skyline' van Roermond telt op beide tekeningen talrijke torenspitsen, wat vooral verband houdt met de vele religieuze gebouwen (kerken en kloosters) die de stad in de eerste helft van de zestiende eeuw herbergde. Duidelijk herkenbaar zijn in ieder geval de torens van de toenmalige St. Christoffelkerk, de grauwe toren en de torenspits van het Karthuizerklooster. Daarnaast toont de afbeelding op de gewestkaart van Gelre ook een deel van de stadsmuur met enkele stadspoorten, waaronder linksonder (op de plaats waar de Roer in de Maas stroomt) waarschijnlijk de Molen- of Ezelspoort, rechtsonder de Zwartbroekpoort en rechtsboven de Nielder- of Veldpoort. Van Deventer's tekeningen tonen de stad vóórdat de eerste grote stadsbrand in 1554 het noordelijk en westelijk deel hiervan, alsmede de voorsteden Buitenop en St. Jacob in de as legde.

De beide tekeningen (op de originele kaarten niet veel breder dan ongeveer 1,5 centimeter) kennen onderling weinig verschillen. Dit zou verklaard kunnen worden door het geringe aantal jaren tussen 1536 en 1543. Een alternatieve verklaring is dat Van Deventer in 1543 voor de gewestkaart van Gelre mogelijk teruggegrepen heeft op z'n eerdere schetsen van Roermond uit 1536. In 1543 kon hij namelijk vanwege de oorlog tussen keizer Karel V en hertog Karel van Gelre als keizerlijk kartograaf volgens eigen mededeling niet vrijelijk rondreizen.

Mogelijk heeft de opname van 1536 en eventueel die van 1543 ook een rol gespeeld bij de latere stadsplattegrond van Roermond, waarvan slechts de netkaart bewaard is gebleven. Algemeen geldt dat Van Deventer's stadsplattegronden (waarvan hij er maar liefst 260 vervaardigde) dateren uit de periode 1558-1570. Ir. A. Meffert vermoedde reeds dat de kaart de stad Roermond ouder is, wellicht van vóór de stadsbrand van 1554 en mogelijk zelfs vóór 1549. Hoewel G. Venner en F. Hermans de door hem aangedragen argumenten voor deze oudere datering hebben weerlegd, bieden de afbeeldingen van Roermond op de gewestkaarten van Jacob van Deventer argumenten voor heropening van de dateringsdiscussie over de Roermondse stadsplattegrond.

(Deze bijdrage is een bewerking van het artikel 'Roermond en de Roerstreek op de gewestkaarten van Jacob van Deventer' uit: Roerstreek 2002, Jaarboek van Heemkundevereniging Roerstreek).